Αιώνες τώρα, οι ταξιδιώτες που περνούσαν τις χαράδρες του Αώου και την κοιλάδα του Δρίνου έχουν εντυπωσιαστεί από το σεληνιακό γκρι της πέτρινης πόλης του Αργυροκάστρου. Θεωρείται η «πόλη µουσείο» της Αλβανίας και συμπεριελήφθη στον κατάλογο της Παγκόσµιας Κληρονοµιάς της UNESCO το 2005, γιατί διατηρεί σε αρίστη κατάσταση πάνω από 200 οικίες και κτήρια από την Οθωµανική εποχή, σχεδόν ανέπαφα, παρότι η αρχική αρχιτεκτονική της πόλης αλλάζει λόγω των μοντέρνων καιρών.
Η πόλη φαίνεται να είναι κάτω από την επήρεια κάποιου µαγικού µυστικού, το οποίο την κάνει να φαίνεται γκρίζα τον χειµώνα και λαµπερή το καλοκαίρι. Μόλις περπατήσεις στα πέτρινα ανηφορικά σοκάκια της τυλίγεσαι από την γοητεία της. Η µηχανή του χρόνου σε γυρίζει πίσω, όταν σ' αυτούς τους δρόµους συνωστίζονταν άγριοι µουστακαλήδες πολεµιστές, τοπικοί έξυπνοι έµποροι, µαυροφορούσες γυναίκες, ιµάµηδες, δικαστές. Είναι η πόλη των ονειροπόλων, ίσως λόγω της διαβίωσης στα σπίτια του κάστρου, ίσως λόγω της αργόσυρτης ροής της ζωής, ειδικά κατά την διάρκεια του χειµώνα. Είναι ένα τοπίο απ' αυτά που γεννούν τις χειµωνιάτικες ιστορίες τα µεγάλα παραµύθια. Να τα διηγείσαι τη νύκτα, ν' ανατριχιάζουν οι άνθρωποι, να πλουτίζει ο πολιτισµός, να φεύγουν οι ατέλειωτες ώρες.
Το Αργυρόκαστρο είναι το βόρειο τµήµα της Ηπείρου που παραχωρήθηκε στην Αλβανία το 1913 µε την συνθήκη του Λονδίνου. Ως το 1913 η βόρεια Ήπειρος µαζί µε τη νότια (ελληνική) ήταν πολιτικά, γεωγραφικά και ιστορικά µία ενιαία χώρα. Κατοικείται από την αρχαιότητα, από το 1ο αι. π.Χ. «Αρχέγονος Ελλάς, Ήπειρος» αποκάλεσε ο γεωγράφος της ελληνιστικής εποχής Κλαύδιος Πτολεµαίος (2ος αιώνας µ.Χ.) την Ήπειρο, ενώ ο Αριστοτέλης (4ος μ.Χ.) την αποκαλεί «Ελλάδα των Αρχαίων», διότι σύµφωνα µε την παράδοση από την Ήπειρο πρωτοκατέβηκαν τα δωρικά φύλλα στην υπόλοιπη Ελλάδα. Η περιοχή αυτή εµφανίζεται γενικά ορεινή µε ψηλά οροπέδια και κοιλάδες. Για να επωφεληθούν από τις ευνοϊκές συνθήκες έχτιζαν τους οικισµούς πάνω στις βουνοπλαγιές, στα οροπέδια και στις ράχες των λόφων.
Η πόλη του Αργυροκάστρου που διακρίνεται για την αρχιτεκτονική της και τον τρόπο κατασκευής των σπιτιών της αποτελεί το σηµαντικότερο διοικητικό κέντρο στο νότο της Αλβανίας. Ξεχωριστή θέση στα µνηµεία της πόλης έχει το κάστρο της.
Χτισµένο σ' έκταση που αγγίζει τα 30 στρέµµατα και διατηρημένο σε αρίστη κατάσταση µοιάζει από ψηλά σαν µεγάλο σκάφος. Τα θεµέλια του κάστρου τέθηκαν τον 6° αιώνα ενώ η κατασκευή στη σηµερινή του µορφή ολοκληρώθηκε τον 18° αιώνα.
Μία από τις εκδοχές για το όνοµα της πόλης αναφέρει: ότι πρόκειται για το όνοµα του ιδρυτή του κάστρου, τον Αργυρό, έναν από τους απογόνους των ιδρυτών της Δρόπολης. Οι ανασκαφές των ιστορικών και τ' αρχαιολογικά ευρήµατα µπερδεύονται µε τους µύθους. Κάθε κάτοικος αυτής της πόλης κάνει λόγο για την πριγκίπισσα Αργύρω και δείχνει τον πύργο απ' όπου ρίχτηκε αγκαλιά µε τον γιό της στο χάος, για να µην πέσει στα χέρια των κατακτητών, για τους βράχους που γέµισαν λουλούδια αφού πάνω τους έπεσε το αίµα της πριγκίπισσας και για τον γιό της που ακόµα µεγαλώνει. Πήρε πάντως την ονοµασία της κατά την Βυζαντινή περίοδο όταν αποτέλεσε µέρος του Δεσποτάτου της Ηπείρου. Μέχρι τον 11ο αιώνα εντός των τειχών του κάστρου βρίσκονταν οι κατοικίες των ευγενών, η αγορά και τα προσευχητάρια. Αρκετά δύσκολο να προσδιοριστεί χρονολογικά πότε αναπτύχθηκαν οι "Mahallas", οι συνοικίες της πόλης εκτός των τειχών.
Όµως, τον 15° αιώνα, όταν το Αργυρόκαστρο έγινε κέντρο του Σατζακίου της Αλβανίας υπήρχαν: Το παλιό παζάρι, το Βαρόσι, το Παλιορτό, το Μετσίτε, η Πλάκα, το Χαζµουράτι, η Σφάκα, το Μαναλάτι και το Ντοναβάτι. Έως τα τέλη του 17ου αιώνα το κάστρο αποτελούσε το αστικό κέντρο της πόλης, ενώ την ίδια περίοδο, οι κατοικίες κάπως ντροπαλά άρχισαν ν' απομακρύνονται από τα τείχη του.
Το παραδοσιακό τµήµα της πόλης πήρε την σηµερινή του µορφή γύρω στον 18° και αρχές του 19ου αιώνα. Η ανέγερση του «Νέου παζαριού» αλλάζει, όχι µόνο το κέντρο αλλά και τον χαρακτήρα της πόλης. Το κάστρο γίνεται κατοικία µόνο για την στρατιωτική φρουρά ενώ στη νέα συνοικία εγκαθίστανται τα εργαστήρια, τα μαγαζιά, η διοίκηση και οι εκπρόσωποι των θρησκευτικών κοινοτήτων.
Αναµφίβολα το πιο σηµαντικό στοιχείο της αρχιτεκτονικής της πόλης αποτελεί η Αργυροκαστρίτικη κατοικία η οποία περιλαμβάνει εξαιρετικά δείγµατα «Kulle» ή πυργίσκων, τύπος κτηρίου του 17ου αιώνα και χαρακτηριστικό της Βαλκανικής περιοχής. Καιρό τώρα οι µμελετητές ασχολήθηκαν µ'αυτήν, ψηλάφισαν κάθε πέτρα και εξέτασαν κάθε γωνιά του εσωτερικού, στο τέλος όµως, όλοι έµειναν κατάπληκτοι απ' αυτό το θαύµα. Ανήκει στον Ανατολίτικο τύπο, στο αρχαίο περιστύλιο, στον αγροτικό πύργο στο στυλ µπαρόκ ή πρόκειται για την χαρακτηριστική ηπειρώτικη αρχιτεκτονική εκείνης της περιόδου;
Εκλείπουν µπορούµε να πούµε οι φτωχές συνοικίες και κάθε µία έχει το δικό της κόσµο, τις δικές της αναλλοίωτες αρχιτεκτονικές αξίες. Όπως και το κάστρο, αραδιασµένες επάνω στα βράχια φέρουν παράξενα ονόµατα: Των Αγγοναίων, των Φιτσαίων, των Καµπιλαίων, των Ζεκαταίων, των Τσαµπελαίων, των Νταµπουλαίων, των Καραγκιοζαίων. Ακολουθώντας το γενεαλογικό τους δένδρο θα βρεις στην καταγωγή όλες τις πόλεις της Μεσογείου, σαν να έστειλαν τους πιο φημισμένους ιππότες τους για να δώσουν ζωή σ' αυτήν την παράξενη πόλη. Η πόλη διατηρεί επίσης το παλιό παζάρι, ένα µουσουλµανικό τέµενος του 18ου αιώνα και δύο εκκλησίες. Οι εκκλησίες και τα τζαµιά ποτέ δεν έπαιξαν πρωταρχικό ρόλο στη ζωή της πόλης. Ένας άγραφος κώδικας εναρµόνιζε την συµβίωση των πολιτών. Αυτός µετρίαζε τις εξάρσεις των παράξενων Αργυροκαστριτών. Είναι γενέτειρα τριών µεγάλων προσωπικοτήτων. Του Ενβέρ Χότζα του ηγέτη του κοµµουνιστικού κράτους, του έξοχου συγγραφέα lσµαήλ Κανταρέ, και του ανεπανάληπτου γλωσσολόγου Εκερέµ Τσαµπεϊ.
H Αργυροκαστρίτικη κατοικία αποτελεί ένα Βαλκανικό Αρχιτεκτονικό Αριστούργηµα. Υπάρχει ένας µεγάλος αριθµός ποικίλων κατοικιών στο Αργυρόκαστρο, που εξαρτάται από τον πλούτο των ιδιοκτητών, τους µάστορες που τα έχτισαν, το έδαφος πάνω στο οποίο χτίστηκαν. Αυτό που κάνει το σπίτι αυτό διαφορετικό από τα άλλα σπίτια άλλων πόλεων της ιδίας περιόδου, όπως αυτά των πόλεων Berat, Shoder ή Elbasan, ήταν η ειδική κοινωνική σύνθεση της πόλης. Ενώ οι υπόλοιπες πόλεις ήταν αναπτυγμένα κέντρα τεχνιτών, το Αργυρόκαστρο υπήρξε παραδοσιακά περισσότερο ένα διοικητικό κέντρο και λιγότερο ένα εµπορικό. Ως αποτέλεσµα, ο αριθµός των γαιοκτηµόνων που ζούσε στην πόλη ήταν σηµαντικός. Τα εδάφη ήταν στην πεδιάδα της Dropull.
Οι ιδιοκτήτες είχαν τη δυνατότητα να οικοδομήσουν µμεγαλοπρεπή πολυώροφα σπίτια, που ήταν ακριβά όχι µόνο τότε αλλά ακόµη και σήµερα. Είναι ακριβώς τα µεγάλα κόστη που εµποδίζουν τις σηµερινές προσπάθειες αποκατάστασής τους. Τους γαιοκτήμονες ακολούθησαν υψηλόβαθµοι αξιωµατούχοι και έµποροι. Αυτοί έφτιαξαν διώροφες κατοικίες, σε µία προσπάθεια να µιµηθούν τη λαµπρότητα των κατοικιών της ανώτερης τάξης. Ταξικά κατώτεροι ήταν οι µικροί τεχνίτες και οι έµποροι που η πλειονότητά τους ζούσε στις γύρω γετονιές Manalat και Dunavat. Άσχετα πάντως από τις ταξικές διαφορές στην παλιά πόλη βρίσκει κάποιος την τυπική αυτή κατοικία: ένα σπίτι περιτριγυρισμένο από υψηλούς τοίχους που θυµίζουν φρούριο. Στα τείχη που το περιβάλλουν υπάρχουν επίσης πολεμίστρες, που βοηθούσαν στην άµυνα ενάντια στους εχθρικούς επιδροµείς. Στην πραγµατικότητα όλες οι κατοικίες στερούνται άµεση πόρτα προς τον δρόµο. Υπάρχει σχεδόν σ' όλα µια αυλή στρωµένη µε µαύρη πέτρα. Διάφοροι δευτερεύοντες χώροι ήταν κτισμένοι στην αυλή, όπως το 'Όdajasta" ένα δροσερό θερινό καταφύγιο, καθώς και ένα δωµάτιο που χρησίμευε για το καθηµερινό µαγείρεµα.
Υπήρχαν διάφοροι τύποι δωµατίων σε µία κατοικία. Ένα ειδικό δωµάτιο ήταν ο «οντάς των ξένων». Ένα πολύ ενδιαφέρον στοιχείο που διατηρείται ακόµη σε πολλές από τις κατοικίες είναι το musandra, ένας τύπος εντοιχισµένου ντουλαπιού ή ερµαριού ρούχων για τη φύλαξη των στρωσιδιών και των ρούχων. Τα παράθυρα των δωματίων είναι χαµηλά επειδή οι κάτοικοι, τότε, συνήθιζαν να κάθονται µε διπλωµένα τα πόδια στο πάτωµα, επάνω σε µαξιλάρια, κάτι που ήταν και είναι µία διαδεδοµένη συνήθεια στα Βαλκάνια.
Τα κυριότερα υλικά που χρησιμοποιούσαν στις κατοικίες αυτές ήταν
η πέτρα και το ξύλο. Από πέτρα κτίζονταν οι εξωτερικοί τοίχοι και η κάλυψη
της στέγης. Σε πολλά από τα σπίτια µπορεί να δει κάποιος κατασκευασμένα
µε µαστοριά ξύλινα ταβάνια και εκπληκτικές ροζέτες. Λεπτού
καλλιτεχνικού γούστου είναι επίσης τα τζάκια. Κάθε παλιό σπίτι είχε έναν
ειδικό χώρο, τον αποκαλούµενο κατώϊ, ένα δροσερό δωµάτιο του ισογείου που
χρησιµοποιούνταν για την αποθήκευση καυσόξυλων και τροφίµων για τον χειµώνα.
Τµήµα του ισογείου χρησίµευε και ως στάβλος για τ' άλογα και τα µουλάρια.
Ένα από τα λιγότερο ορατά αλλά πολύ οικοδομητικό στοιχείο ήταν η στέρνα
νερού. Κάτοικοι µιας πόλης δίχως πηγές ύδρευσης, οι κάτοικοι του Αργυροκάστρου
συγκέντρωναν το νερό της βροχής διαµέσου ενός συστήµατος σωλήνων που διέτρεχαν
τις σκεπές των σπιτιών κι έφταναν στις στέρνες που εντοπίζονταν στα υπόγεια
των σπιτιών.
Η Ελληνική κοινότητα.
Το Βορειοηπειρωτικό ζήτηµα δηµιούργηµα της ταραγµένης εποχής των Βαλκανικών πολέµων έµελλε να µας απασχολήσει από το 1913 µέχρι και σήµερα. Το 1913 η Βόρεια Ήπειρος απελευθερώθηκε αλλά δυστυχώς όχι από δική της υπαιτιότητα, έχασε την ευκαιρία της ενσωμάτωσης µε τον μητρικό κορµό. Η κατάσταση της Ελληνικής μειονότητας στην Αλβανία αποτέλεσε έκτοτε το ακανθώδες ζήτηµα στις Ελληνο-Αλβανικές Σχέσεις. Το Αργυρόκαστρο αποτελούσε σηµαντικό πολιτιστικό κέντρο για το ελληνικό στοιχείο. Στην πόλη ήταν εγκατεστημένο τυπογραφείο στην ελληνική γλώσσα, εκδιδόταν εφημερίδα και λειτουργούσε ραδιοφωνικός σταθµός στα ελληνικά. Το ελληνικό στοιχείο στην πόλη πριν από το 1990 υπολογίζεται ότι αποτελούσε περίπου το 20-25% του συνολικού πληθυσµού.
Μετά την κατάρρευση του Χοτζικού καθεστώτος οι Έλληνες της Βορείου Ηπείρου εγκαταλείπουν οµαδικά τις πατρογονικές εστίες για να ζήσουν καλύτερα οι ίδιοι και τα παιδιά τους µε αποτέλεσµα ν' αδειάζει στην κυριολεξία ο τόπος µε ανυπολόγιστες συνέπειες. Σήµερα οι Έλληνες κάτοικοι του Αργυροκάστρου είναι περίπου 2000 χιλ. και εντός των ορίων µιας στενής αναγνωρισµένης µειονοτικής ζώνης. Επιτρέπεται η λειτουργία ενός ελληνικού δηµόσιου δηµοτικού σχολείου µε 170 µαθητές καθώς και ενός δηµόσιου λυκείου. Παράλληλα στο Πανεπιστήµιο της πόλης λειτουργεί τµήµα ελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας.
Στην σηµερινή Αλβανία υπάρχουν νοµοθεσίες για να διατηρηθεί και να προστατευτεί η ελληνική µειονότητα της Β. Ηπείρου αλλά δεν τηρούνται πάντα αν και καταβάλλονται από τις δύο πλευρές προσπάθειες ώστε να εξοµαλυνθεί αυτή η κατάσταση. Το Βορειοηπειρωτικό ζήτηµα εξακολουθεί να παραµένει ανοιχτό ηθικά και νοµικά. Δυστυχώς η Βόρεια Ήπειρος αποτελεί µέρος ενός σχεδίου των ισχυρών της γης ν' αφήνουν ολόκληρες περιοχές σε άλλες κυριαρχίες ώστε να διατηρούν ανοικτές «εστίες» σ' όλο τον κόσµο.
Το Αργυρόκαστρο είναι από τους πιο δημοφιλείς προορισμούς
της Αλβανίας. Η εντυπωσιακή Ακρόπολη γεµάτη ιστορίες και µυστήρια, το
παλιό παζάρι που σε γυρίζει πίσω στον 17ο αιώνα, τα πέτρινα µε την
σπάνια αρχιτεκτονική, οι τεκέδες, οι εκκλησίες, τα µουσεία, τα µνηµεία, οι
κάτοικοι που παρόλο τον σκληρό βιοποριστικό αγώνα τους δεν διστάζουν ν'
ανοίξουν τις καρδιές τους και τα σπίτια τους στους επισκέπτες.
Είναι µια πόλη σε µια περιοχή που βρίθει από ποταµούς,
λίµνες, βουνά, και αρχαία µνηµεία και η αφετηρία για τις αποδράσεις σε
πολλά εντυπωσιακά χωριά. Η Αλβανία έχοντας αρχίσει να κατακτά την υπόληψη
του καλύτερου «υποτιµηµένου» µέχρι στιγµής προορισµού της Ανατολικής
Ευρώπης, προσελκύει έναν σταθερά αυξανόµενο αριθµό ταξιδιωτών που έρχονται
κυρίως να θαυµάσουν τις φυσικές οµορφιές της.
