Μπουτάν: η τέχνη του χειροποίητου χαρτιού.

Η τέχνη του χειροποίητου χαρτιού έχει καλλιεργηθεί εδώ και αιώνες από τους κατοίκους του Μπουτάν. Η πρώτη ύλη για την κατασκευή του, συλλέγεται από τον εσωτερικό φλοιό των θαμνοειδών φυτών Daphne papyracea και Edgeworthia gardneri, παρόμοιων με την μεσογειακή δάφνη, που φύονται στις οροσειρές των μικρών Ιμαλάϊων, σε υψόμετρα που κυμαίνονται από 1600-4200μ. Το χειροποίητο χαρτί χαρακτηρίζεται από μεταξένια λάμψη, είναι απολύτως οικολογικό και πολλαπλών χρήσεων.

Η παραδοσιακή αυτή τέχνη κατέχει πολύ υψηλή θέση στον πολιτισμό του Μπουτάν κι έχει μία μακρά κι ενδιαφέρουσα ιστορία. Πατέρας του χαρτιού θεωρείται ο Τσάι-Λούν, ο οποίος ήταν υψηλός αξιωματούχος της αυλής του αυτοκράτορα Χο-Τσι, της δυναστείας των Χάν. Αυτός αφού εξέφρασε την έμπνευσή του στον αυτοκράτορα, κατόπιν ανέμιξε  υλικά όπως ο φλοιός των δένδρων, ίνες από κάνναβη, παλιά κουρέλια, κομμάτια από μετάξι, φύλλα μουριάς με νερό και μετά συμπίεσε το μείγμα σ’ένα πλέγμα για να στεγνώσει. Το πρώτο χαρτί ήταν πραγματικότητα. Οι Κινέζοι χρονολογούν την εφεύρεσή του στα 105μχ. Πολλοί θεωρούν ότι η ακριβής αυτή χρονολογία ανήκει στην περιοχή του θρύλου, αφού μία τέτοια εφεύρεση δεν μπορεί παρά να ήταν επιστέγασμα μακρόχρονης εμπειρίας. Ανακαλύψεις όμως του αρχαιολόγου Aurel Stein, ο οποίος βρήκε το 1907 σ’έναν πύργο του Σινικού τείχους ένα κιβώτιο που περιείχε εννέα επιστολές γραμμένες σε χαρτί, τείνουν να επιβεβαιώσουν αυτή την παράδοση. Σύμφωνα με τους ειδικούς, κανένα από τα έγγραφα δεν ήταν μεταγενέστερο του έτους 137μχ. Το πρωτόγονο αυτό χαρτί ήταν χονδρό, αλλά εξυπηρετούσε τις ανάγκες των Κινέζων γραμματισμένων. Η παρασκευή του θεωρούνταν μυστικό απαραβίαστο που έπρεπε να κρατηθεί μυστική από τους ξένους. Η τεχνοτροπία φυλάχτηκε μ’ επιτυχία για περίπου 600 χρόνια. Κάποια στιγμή γλίστρησε έξω απ’την Κίνα. Πρώτα εξαπλώθηκε στο Θιβέτ, το Μπουτάν και το Νεπάλ και λίγο αργότερα τα «μυστικά» πέρασαν στα χέρια των Αράβων.

Η τέχνη του χειροποίητου χαρτιού ευδοκιμεί στο Μπουτάν, παρά την μικρή τουριστική αγορά, κι αυτό οφείλεται κυρίως στην  υποστήριξη και την έμφαση που δίνει η κυβέρνηση για την διατήρηση του πολιτισμού και της παράδοσης. Υπάρχουν αρκετές βιοτεχνίες στη χώρα που εφαρμόζουν αυτή τη μεσαιωνική μέθοδο, που δεν θυμίζει τη σύγχρονη αυτοματοποιημένη παραγωγή χαρτιού. Όμως η βιοτεχνία Jungshi, όπου μας έγινε η επίδειξη, θεωρείται από το Υπουργείο Βιομηχανίας και Εμπορίου, βασικό πρότυπο για την ασφαλή κατασκευή  χειροποίητου χαρτιού και την προώθηση του στην αγορά για εμπορικούς σκοπούς. Κατασκευάζονται δυο διαφορετικά είδη χαρτιού από τον φλοιό των Daphne και Edgeworthia, το ένα είναι παχύ, ανοικτού καφέ χρώματος, τοπικά γνωστό ως Tsharshong και το άλλο λευκό και εύθραυστο γνωστό ως Reshong.

Αυτό το χειροποίητο χαρτί έχει αποσπάσει πολλά βραβεία για την ποιότητα και την αντοχή του, είναι ακριβό κι ελκυστικό κυρίως λόγω του αντι-παρασιτικού του χαρακτήρα. Η διαδικασία κατασκευής είναι αμετάβλητη εδώ και αιώνες. Καταρχήν γίνεται αποφλοίωση των πρώτων υλών και απο-ίνωση, μέσα σε τεράστιες ξύλινες γούρνες με την προσθήκη άφθονου νερού. Με τον τρόπο αυτό διαχωρίζονται οι ίνες από τα υπόλοιπα συστατικά του ξύλου. Γίνεται κι ένα δεύτερο ξεσκαρτάρισμα, οι ίνες βράζονται με νερό και αλισίβα και πλένονται με  τρεχούμενο νερό ώστε ν’απομακρυνθούν τ’αλκαλικά στοιχεία και οι ακαθαρσίες. Για να μετατραπούν όμως τα στερεά αυτά υλικά σε χαρτί πρέπει πρώτα να πολτοποιηθούν.

Η διαδικασία της πολτοποίησης αρχίζει με το μούλιασμα των ινών σε δεξαμενές με ζεστό νερό. Σφυριά και κόπανοι που κινούνται με την ενέργεια ενός μύλου χτυπούν με δύναμη τον πολτό, διαλύοντας τις ίνες. Παράλληλα πολτός ανακατώνεται με λίγο άμυλο και κιμωλία γιά να λευκανθεί και ν’αποκτήσει συνοχή. Ακολουθεί η αραίωση του πολτού με νερό σε άλλη δεξαμενή. Η κατασκευή του χαρτιού γίνεται με την πρακτική βύθισης ενός γραμμωτού κόσκινου στο αιώρημα των ινών. Το κόσκινο ρυθμίζει το μέγεθος και τις άκρες του χαρτιού. Αποτελείται από οριζόντιες παράλληλες λεπτές λωρίδες μπαμπού, oι οποίες στερεώνονται με τη βοήθεια κάθετα πλεγμένων –σε σχετικά αραιά διαστήματα –ινών από μετάξι ή λινάρι. Βουτούν το κόσκινο στο νερό, προσεκτικά, όχι κάθετα αλλά οριζόντια, παράλληλα με τον πάτο και το   τραβούν προς τα πάνω πάλι οριζόντια. Αφού βγει από το νερό, ένα λεπτό στρώμα πολτού έχει μείνει επάνω στο τελάρο. Κουνούν το καλούπι για να στρώσει καλά ο πολτός πάνω στο πλέγμα και να στραγγίξει το νερό μέσω των ανοιγμάτων. Εν συνεχεία αφαιρούν το πλαίσιο και τοποθετούν το καλούπι με τον πολτό πάνω σε μια στοίβα από μάλλινα υφάσματα  μέχρι ν’ αποξηρανθεί αρκετά. Κατόπιν τοποθετούν το καλούπι σε άλλη μάλλινη ντάνα , αφαιρούν προσεκτικά το καλούπι και τοποθετούν από πάνω άλλο μάλλινο φύλλο. Συνεχίζουν έτσι την ίδια διαδικασία ώσπου να στοιβάξουν περίπου 100 φύλλα χαρτιού, το κάθε φύλλο δηλαδή μπαίνει ανάμεσα σε δύο μάλλινα υφάσματα.

Εκ των υστέρων τα φύλλα απλώνονται για να στεγνώσουν σε πλάκες ψευδαργύρου που ουσιαστικά σιδερώνουν και εξυδατώνουν το χαρτί.  Στο τέλος λειαίνουν τη στεγνή επιφάνεια και προσθέτουν κόλλα από σπόρους δημητριακών για να μην ποτίζει το μελάνι. Τα χαρτιά που έχουν μέσα αποξηραμένα άνθη, πέταλα λουλουδιών, μεταξωτές κλωστές, γίνονται με παρόμοιο τρόπο. Αφού ακουμπήσουν το κόσκινο στο μάλλινο ύφασμα, πριν βγάλουν το καλούπι τοποθετούν επάνω τα διακοσμητικά στοιχεία, φύλλα ξερά ή χλωρά, πέταλα, μεταξωτές κλωστές, αιθέρια έλαια, φυσικά χρώματα, τοποθετούν από πάνω άλλο ένα φύλλο χαρτί, κάνουν δηλαδή ένα σάντουιτς, τ’ αλείφουν με την κόλλα από σπόρους και τ’αφήνουν να στεγνώσει φυσικά στον ήλιο. Στη συνέχεια το σιδερώνουν σε πρέσες σιδερώματος και ένα πολύτιμο, πανάκριβο χειροποίητο χαρτί με χνουδωτές μεταξένιες ίνες είναι έτοιμο για χρήση. Τα σύρματα της βάσης του κολάρου αφήνουν στο χαρτί ένα είδος από οριζόντιες και κάθετες γραμμές που είναι ορατές μόνο άν κάποιος παρατηρεί το φύλλο κρατώντας το απέναντι στο φως. Οι τεχνίτες εκμεταλλεύονται αυτή την ιδιότητα και αποτυπώνουν στο χαρτί που κατασκευάζουν διάφορα απλά σχέδια ή άλλα διακριτικά σύμβολα, κάτι σαν υδατόσημα. Η βιοτεχνία Jungshi παράγει περίπου 1500 φύλλα χαρτιού την ημέρα.Το χειροποίητο χαρτί έχει μιά μοναδική εμφάνιση, η ομορφιά του και η πλούσια υφή του είναι αυτά που το καθιστούν διακριτό από το χαρτί μηχανής. Μπορεί να τυπωθεί μόνο σε χειροκίνητη πρέσα με τα κατάλληλα μελάνια, φυσικά χρώματα και μεταλλικά ή μεταξοτυπικά στοιχεία. Χρησιμοποιείται για την εκτύπωση θρησκευτικών βιβλίων και κειμένων. Η γκάμα των χαρτιών που κατασκευάζονται είναι μεγάλη, χαρτιά περιτυλίγματος, αλληλογραφίας, με ίνες, με αρωματικά φυτά.. Αποτελεί επίσης την πρώτη ύλη για σακούλες, αμπαζούρ, ομπρέλες, χειροτεχνήματα.Στο Μπουτάν φύονται 5 είδη Daphne paryracea και ένα είδος Edgeworthia. Η συλλογή των πρώτων υλών αποτελεί μία πρόσθετη δραστηριότητα για τους κατοίκους των αγροτικών περιοχών με σκοπό την ενίσχυση του εισοδήματός τους. Η διανομή όμως και η συχνότητά τους προς τις τοπικές βιοτεχνίες κυμαίνεται, διότι υπάρχουν εμπόδια στην παροχή συνεχούς εφοδιασμού με πρώτες ύλες.

Η παραγωγή του χαρτιού εξαρτάται πρωτίστως από την διαθεσιμότητα των πρώτων υλών και η συλλογή των πρώτων υλών επιτρέπεται εφόσον δεν καταστρέφονται τα υφιστάμενα αποθέματα και δεν απειλείται η αειφόρος ανάπτυξη. Αυτό το λιλιπούτειο κράτος, που το 66% της επιφανείας του καλύπτεται από δάση θεωρείται «αποθήκη της βιόσφαιρας». Είναι βέβαια γνωστό ότι το Μπουτάν είναι ένα σκληρό φεουδαρχικό κράτος, χιλιάδες άνθρωποι έχουν διωχτεί για τον πολιτικό τους ακτιβισμό. Έχει καταφέρει όμως, πρός το παρόν, να  έχει υπό καθεστώς προστασίας τεράστιες εκτάσεις αρχέγονων δασών τα οποία αποτελούν παγκόσμια κληρονομιά. Καταφέρνει, να προστατεύει τα εθνικά πάρκα, να ελέγχει την αποδάσωση  και την βιομηχανία υλοτομίας. Η υλοτομία επιτρέπεται  μόνο στο 10% των δασικών εκτάσεων κι έχει μορφή αναγεννητικής υλοτομίας, σκοπός δηλαδή είναι η δημιουργία του κατάλληλου κάθε φορά περιβάλλοντος για την αναγέννηση των γηρασμένων συστάδων. Η κυβέρνηση ενθαρρύνει την βιώσιμη διαχείριση των δασών και η εξασφάλιση της νομιμότητας των δασικών επιχειρήσεων θεωρείται ζωτικής σημασίας. Η ξυλεία που εξάγεται προέρχεται από νόμιμες πηγές και μόνο νόμιμα υλοτομημένη ξυλεία χρησιμοποιείται για την παραγωγή χαρτιού. Η παράνομη υλοτομία και το εμπόριο παράνομα υλοτομημένης ξυλείας θεωρούνται «εγκληματικές δραστηριότητες» και τιμωρούνται με βαρύτατες ποινές και κατάσχεση περιουσιακών στοιχείων. Οι Μπουτανέζοι, βαθιά θρησκευόμενοι Βουδιστές, είναι άνθρωποι με οικολογική συνείδηση που έχουν διατηρήσει αναλλοίωτο τον τρόπο ζωής και τις παραδόσεις για χιλιάδες χρόνια. Οι ορεσίβιοι κόβουν ξύλα αλλά δεν καταστρέφουν, σέβονται και προσέχουν το περιβάλλον. Η υλοτόμηση χρήσιμης ξυλείας γίνεται προς το τέλος του φθινοπώρου, τότε που τα δένδρα έχουν τους λιγότερους χυμούς. Η ξυλεία θεωρείται «πολύτιμο προϊόν της φύσης» και συλλέγεται με διαδικασίες βιωσιμότητας του δασικού οικοσυστήματος. Τα δάση είναι ιερά, το σημαντικότερο στοιχείο του οικοσυστήματος και η απογύμνωσή τους θεωρείται μεγάλο αμάρτημα. Ξέρουν ότι η προστασία τους δεν κοστίζει, αλλά αξίζει...